چرا ایران جایگاه تجاری خود را در منطقه خلیج‌فارس به امارات متحده عربی واگذار کرد؟ تحلیلگران دلایل مختلفی را برای آن برمی‌شمردند، اما به نظر می‌رسد عواملی چون «شرايط اقتصاد جهاني و تجارت‌بين‌الملل، سیاست‌های تجاری اتخاذ شده از سوی ایران و هوشمندي كشور امارات متحده عربي در بهره‌مندي از فرصت‌ها»، منجر به ایجاد چنین جایگاهی برای امارات و از دست رفتن جایگاه اصلی ایران در منطقه شده است.
این در شرایطی است که كشورهاي مختلف حاشيه خليج‌فارس شامل «امارات متحده عربی، بحرین، عربستان سعودی، عمان، قطر و کویت» از سال‌های دور، جزو شركاي تجاري طبيعي ايران و بازار مناسبي براي صادرات كالاهاي ايراني محسوب مي‌شدند، اما طي دهه‌هاي اخير و پس از تشكيل شوراي همكاري خليج‌فارس، امارات متحده عربي، به تنهایی توانسته نقش مهمی را در منطقه بازی کند و گوی سبقت را از ما برباید؛ به‌طوری که تامين‌كننده حدود 20 درصد كل واردات ايران نیز است. از سوی دیگر، اختلافات سیاسی بین ایران و عربستان نیز این روند را تشدید کرده است. زیرا نفوذ و تاثیرپذیری کشورهایی چون بحرین، قطر و کویت، از رفتار عربستان سعودی، صادرات ایران را با چالش مواجه کرده است. در همین راستا، کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران، طی گزارشی به بررسی نوسانات تجارت ایران با کشورهای حوزه خلیج‌فارس طی سال‌های 1383 تا نیمه نخست سال 1395 پرداخته و راز ماندگاری در بازار این کشورها را بررسی کرده است.
تجارت ایران با منطقه
تحلیل پیش رو در دوره یاد شده، نشان می‌دهد که به‌طور متوسط حدود 81 درصد از صادرات غیرنفتی و 96درصد از واردات ایران در تجارت با کشورهای حوزه خلیج‌فارس به کشور امارات متحده عربی اختصاص داشته است. ایران در سال‌های اخیر همواره از امارات متحده عربی به‌عنوان بندرگاهی برای ورود کالاهای سایر کشورها استفاده کرده و بسیاری از کالاها از طریق امارات به ایران صادرات مجدد می‌شوند. در سال‌های اخیر این کشور با سهم بالای 23درصد، دومین شریک وارداتی ایران بوده است. از سوی دیگر، امارات متحده عربی، طی دو سال اخیر پس از چین و عراق با سهمی حدود 11 تا 12 درصد به‌عنوان سومین مقصد صادراتی ایران نیز مطرح بوده است. مطابق آمار گمرک، در نیمه نخست سال 1395، با کاهش صادرات ایران به عراق در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، امارات با سهم 7/ 15 درصدی به دومین مقصد عمده صادراتی ایران مبدل شده است. این بررسی نشان می‌دهد در سال‌های 1383 و 1384 کشورهای حوزه خلیج‌فارس و به‌طور ویژه امارات متحده عربی مقصد حدود 25 درصد از صادرات غیرنفتی ایران و مبدا حدود 18 درصد از کل واردات ایران بوده‌اند.
همچنین مطابق آمارها، از سال 1385 به بعد، نقش کشورهای مذکور در تامین واردات ایران پررنگ‌تر بوده، به‌طوری که در سال‌های 1388 و 1390 با افزایش واردات به حدود 18 میلیارد دلار، به ترتیب 30 و 29 درصد از واردات ایران از طریق آن کشورها، به‌طورخاص امارات متحده عربی، تامین می‌شد و در مقابل سهم کشورهای مذکور در صادرات غیرنفتی ایران تا حدود 12 درصد در سال 1391 نیز کاهش یافت. از سال1390 به بعد و پس از تشدید تحریم‌ها، واردات از کشورهای حوزه خلیج‌فارس، روند کاهشی را طی کرده و سهم آنها در تامین نیارهای وارداتی ایران کاهش یافت. طی همین دوره، صادرات ایران به کشورهای مذکور روند افزایشی داشته و سهم آنها در صادرات غیرنفتی ایران به 16 درصد و در نیمه نخست سال 1395، به 18 درصد افزایش یافته است. یعنی مطابق آمارها، تا پایان نیمه نخست سال جاری، 18درصد از صادرات غیرنفتی به ارزش 3 میلیارد و 875 میلیون دلار و 18 درصد از واردات به ارزش 3 میلیارد و 243 میلیون دلار به کشورهای حوزه خلیج‌فارس اختصاص یافته است. از این رو، مشاهده می‌شود که صادرات ایران به امارات در سطح بسیار بالاتری در مقایسه با کشورهای دیگر قرار دارد. یعنی صادرات ایران به عربستان سعودی اگرچه از ابتدا در سطح پایین و کمتر از 240 میلیون دلار بوده، اما با بروز مشکلات سیاسی بین مقامات دو کشور این میزان از تجارت نیز کاهش یافته و در نیمه نخست سال جاری، در حد صفر بوده است. با توجه به نفوذ و تاثیرپذیری سایر کشورهای حوزه خلیج‌فارس از رفتار عربستان سعودی، صادرات ایران به کشورهای بحرین، قطر و کویت نیز رو به کاهش بوده است، هرچند مشکلات سیاسی داخلی بحرین نیز بی تاثیر نبوده است. در این بین صادرات به عمان به دلیل رویکرد متفاوت مقامات کشور مذکور در قبال ایران، از روندی افزایشی برخوردار بوده است، به‌طوری که صادرات ایران به عمان در سال 1394 به رقم 375 میلیون دلار و در نیمه نخست سال 1395، نیز به سطح 363 میلیون دلار رسیده است. پس از تشدید اجرای تحریم‌های غرب علیه ایران بعد از سال 1390و به دنبال محدودیت‌های ایجاد شده در کشور از لحاظ درآمدهای ارزی در اثر کاهش صدور نفت و روند کاهشی کل واردات ایران از جهان، واردات از کشورهای حوزه خلیج‌فارس نیز دچار کاهش شده است. بیشترین و تاثیرگذارترین آن مربوط به کاهش واردات از امارات بوده است. در سال 1394، واردات از امارات نیز به میزان 16درصد در مقایسه با سال 1389 کاهش یافته است.
ارزش و تنوع کالاهای صادراتی
این بررسی همچنین حاکی از آن است که ارزش واحد کالاهای صادراتی به همه کشورهای حوزه خلیج‌فارس طی دهه اخیر رو به کاهش بوده است. تحلیلگران علت این امر را تکیه صادرات کشور به مواد خام، اولیه و محصولات آهنی و فلزات گزارش می‌کنند که طی سال‌های اخیر همواره از قیمت‌های جهانی متاثر بوده‌اند. از سوی دیگر، از آنجا که حفظ تنوع کالایی در صادرات به معنی پوشش طیف وسیع‌تری از نیازمندی‌های بازار کشور هدف محسوب می‌شود، کاهش تنوع اقلام صادراتی ممکن است به قیمت کاهش ماندگاری کالاهای ایرانی در بازار کشورهای مذکور تمام شود. بررسی وضعیت تنوع اقلام صادراتی نشان می‌دهد که به‌طور کلی تنوع صادرات ایران به همه کشورهای حوزه خلیج‌فارس به جز عمان کاهش یافته است. بیشترین تنوع صادرات مربوط به صادرات به امارات است. اما تعداد اقلام صادراتی به امارات (حسب تعرفه هشت رقمی) از یک هزار قلم به کمتر از 600 قلم کاهش یافته است. همچنین تعداد اقلام صادراتی به کویت از 571 قلم کالا به 387 قلم کالا کاهش یافته است. این امر نشان می‌دهد که تنوع کالاهای صادراتی ایران کاهش یافته است. در همین راستا، بانک جهانی کالاهای صادراتی را برحسب نوع کاربری به چهار گروه کالاهای واسطه‌ای، سرمایه‌ای، مصرفی و مواد خام تقسیم کرده که بررسی ترکیب صادرات کالایی ایران به کشورهای حوزه خلیج‌فارس از این منظر، نشان می‌دهد که بخش اعظم کالاهای صادراتی به کشورهای امارات، بحرین و عربستان سعودی را کالاهای مصرفی و در مورد کشورهای عمان و قطر کالاهای واسطه‌ای و در مورد کویت موادخام تشکیل می‌دهد. صادرات کالاهای سرمایه‌ای کمترین سهم را در صادرات به کشورهای مذکور دارد.
اقلام عمده صادراتی ایران
بر اساس این تحلیل، تنوع کالایی بالا، از عوامل مهم و تاثیرگذار برای ماندگاری و حفظ مستمر کالاهای صادراتی در بازارهای هدف است. بررسی سبد کالاهای صادراتی به کشورهای حوزه خلیج‌فارس نشان می‌دهد، اگرچه اقلام عمده صادراتی به کشورهای حوزه خلیج‌فارس دچار تغییر شدیدی نشده، اما تمرکز صادرات افزایش یافته است. به عبارتی، چند قلم عمده صادراتی، سهم بالایی در کل صادرات به کشورهای مذکور دارد. بررسی تغییرات 10 قلم عمده صادراتی ایران به هر یک از کشورهای مورد نظر بیانگر این واقعیت است؛ به‌طوری که سهم صادرات مهم‌ترین قلم به امارات از حدود 7 درصد مربوط به آلومینیوم در سال 1383 به 18 درصد مربوط به هیدورکربورهای گازی در سال 1389 و در نهایت به بیش از 22 درصد مربوط به هیدورکربورهای گازی در سال 1394 افزایش یافته است.
همچنین محصولاتی مانند پسته، فرش و زعفران که در بین 10 کالای عمده صادراتی ایران به امارات قرار داشته، در سال 1394 در بین 10 قلم عمده قرار نداشته و جایگاه خود را به محصولات و فرآورده‌های گازی و نفتی داده‌اند.
از سویی، صادرات خشکبار و محصولات کشاورزی و باغی مانند سیب و کیوی همچنان در بین مهم‌ترین محصولات صادراتی به بحرین قرار دارند، اما طی دهه اخیر از مقدار و ارزش صادرات این محصولات به شدت نیز کاسته شده است. محصولات آهنی و خشکبار شامل زعفران، پسته، کشمش و فرش از مهم‌ترین اقلام صادراتی به عربستان سعودی است. به‌رغم تنوع در صادرات محصولات کشاورزی به کشور مذکور از لحاظ ارزش درخور توجه نبوده و طی دهه اخیر، سهم عمده در صادرات به کشور مذکور مربوط به محصولات خام صنعتی مانند آهن و مس و پتروشیمی مانند بنزن بوده است. بر این اساس، افزایش صادرات به عمان در مقایسه با اوایل دهه اخیر، مرهون صادرات محصولاتی مانند قیر نفت، محصولات آهنی و مسی و فرآورده‌های شیمیایی بوده است. به رغم تغییر نسبتا مناسب در تنوع سبد صادراتی ایران به عمان، تمرکز ارزش صادرات بر کالاهای واسطه‌ای و موادخامی است که از کمترین ارزش افزوده در تولید برخوردارند. جایگاه محصولات سنتی مانند فرش و خشکبار به‌رغم مزیت نسبی صادرات کشور در آن خصوص، در بازار کشور عمان در حد انتظار نیست. در مورد «سیمان، حیوانات زنده، محصولات آهنی و فرش» که از مهم‌ترین کالاهای صادراتی به قطر است، فرش طی سال‌های اخیر، جایگاه خود را به‌عنوان مهم‌ترین کالای صادراتی از دست داده است. در عین حال، حیوانات زنده، سیمان و پسته مهم‌ترین کالاهای صادراتی به کویت است. ترکیب صادرات به کویت طی دهه اخیر دچار تغییر اساسی نشده است. تحلیل فوق نشان می‌دهد که بخش اعظم کالاهایی که موفق به ورود به بازارهای مورد نظر می‌شوند، توان حفظ بازار را ندارند.
